Irena
Urodziła się około 752 roku we
wpływowej rodzinie Serantapechos w Atenach. W wieku 18 lat ta piękna
dziewczyna została zabrana na dwór przez cesarza Konstantyna V (rządził w
latach 740-775). 17.XII.769 r. została żoną jego syna i współwładcy,
cesarza Leona IV (który panował samodzielnie w okresie 24.IX.775-08.IX.780).
Zaraz po ceremonii zaślubin została koronowana. Wystawny ślub i koronacja miały
miejsce w Konstantynopolu. 14.I.771 r. urodziła syna i następcę tronu,
Konstantyna VI. Po śmierci Leona, 09.IX.780 r., nowym
władcą został jego małoletni Konstantyn, a Irena miała rządzić jako
regentka. Na początku 781 r. zaczęła szukać bliższych kontaktów
z papiestwem i Karolingami. Prowadziła negocjacje dotyczące małżeństwa jej
syna z Rotrudą, córką Karola Wielkiego i jego trzeciej żony Hildegardy
Sabaudzkiej. Wysłała nawet na dwór frankijski urzędnika, który miał uczyć
księżniczkę greki. Jednak w 787 r., wbrew woli syna, Irena zerwała zaręczyny
i rok później ożeniła go ze słynącą z urody Marią z Paflagonii. Z tego
nieudanego związku pochodziły dwie córki. Skutkiem tego było zerwanie
pokojowych stosunków z Karolem. Władca Franków w 788 r. zagarnął Benewent i
osadził tam na tronie Grimoalda. Ten w 788 r. dokonał najazdu na bizantyńską
Kalabrię. Najbardziej znaczącym aktem z jej panowania jest przywrócenie kultu
relikwii i obrazów. Swą sympatię do tego rodzaju kultu musiała ukrywać za
życia męża. Po dojściu do władzy wystąpiła z inicjatywą likwidacji
ikonoklazmu. Na taką okazję czekało tylko, sprzyjające obrazoburcom,
stronnictwo młodszych przyrodnich braci cesarza Leona IV. Zawiązano spisek mający
na celu osadzenie na tronie Nicefora, starszego z nich. Regentka szybko jednak
odkryła ich zamiary, część opozycjonistów kazała stracić, a obu braci -
wyświęcić na księży. Miało ich to wyeliminować z walki o tron. U progu
swej regencji musiała również poradzić sobie z rebelią Elpidiusza,
gubernatora Sycylii. Pierwsza flota, wysłana przeciw niemu w 781 r., została
pokonana, ale druga pokonała siły rebeliantów w Afryce w 782 r. W 784 r. powołała
na tron patriarszy w Konstantynopolu swego dotychczasowego sekretarza Tarazjusza
i w 785 r. poinformowała papieża Hadriana I o swym zamiarze zwołania soboru
powszechnego. Spotkało się z jego przychylną reakcją. Ten zebrał się w
VIII.786 r. w konstantynopolitańskim Kościele Świętych Apostołów. Miano na
nim wyjaśnić naukę Kościoła o ikonach i relikwiach. Przeszkodziła temu
jednak już pierwszego dnia obrad armia, wśród której było wielu zwolenników
obrazoburstwa. Cesarzowa ukarała ich wysłaniem do odległych prowincji w Azji
Mniejszej i 24.IX.787 r. zwołała i przewodziła obradom II Soboru Nicejskiego,
który przywrócił kult obrazów. Sobór zakończono uroczyście 23.X w Konstantynopolu,
w pałacu cesarskim Magnaura. Irena
i Konstantyn VI podpisali tom zawierający oficjalne określenie prawomocności
kultu ikon jako władcy państwa. Cesarzowa zrobiła to jako pierwsza, co miało
odzwierciedlać jej osobisty wkład w przywrócenie ortodoksji. Drugi Sobór
Nicejski z 787 roku, siódmy Sobór Powszechny jest ostatnim w pełni
uznawanym zarówno przez Kościół katolicki, jak i Kościół prawosławny.
W 783 r. jej dworzanin eunuch Staurakios podbił Słowian w północnej Grecji.
Wojska cesarzowej dotarły wtedy do miejscowości Beroa (dziś Stara Zagora), którą
odbudowano i przemianowano na Irenopolis w V.784 r., kiedy to Irena i Konstantyn
odbywali triumfalny przejazd przez Trację. Położyła tym podstawy pod przyszłą
politykę ekspansji Bizancjum i rehellenizacji Bałkanów. Irena była także
bezustannie dręczona przez napady kalifów z dynastii Abbasydów i w latach 782
i 798 musiała godzić się na warunki pokoju proponowane przez kalifów Musę
al-Mahdiego i Haruna al-Raszida. Wydała na to olbrzymie sumy pieniędzy.
Kolejnym problemem dla niej był młody cesarz, który miał już dość
kurateli matki. Bardzo brutalnie stłumiła pierwszy spisek jego zwolenników, a
syna zrugała i zamknęła w areszcie domowym. Zażądała od armii złożenia
przysięgi, w której uznano by ją za pełnoprawną cesarzową, a Konstantyna
tylko współregentem. Wojsko miało jednak dość jej
rządów i w X.790 r. uznało Konstantyna za jedynego i prawowitego władcę.
W XII.790 r. jej zaufani eunuchowie zostali wypędzeni z Konstantynopola, a
cesarzowa zamknięta w pałacu Eleutheriosa. Nie pozbawiono jej tytułu augusty,
a jej imię i wizerunek nadal pojawiały się na monetach. Konstantyn okazał się
słabym władcą. Poniósł druzgocącą klęskę w wojnie z Bułgarami. Okazało
się, że jest człowiekiem okrutnym i niesprawiedliwym. Po raz kolejny
zorganizowano spisek mający na celu osadzenie na tronie jego stryja Nicefora.
Cesarz krwawo rozprawił się z przeciwnikami, a Nicefora kazał oślepić. Następną
sprawą, w wyniku której stracił wielu zwolenników, był jego rozwód.
Zakochał się w Teodote, damie dworu swej matki, i oskarżył żonę o zamiar
otrucia go. Patriarcha Tarazjusz odmówił zgody na nowy związek monarchy. Ten
jednak był uparty i w 795 r. osadził żonę w klasztorze. Patriarcha został
zmuszony do udzielenia mu we IX.795 r. rozwodu i ślubu z Teodote. Potem odbyła
się koronacja nowej cesarzowej. W X.796 r. przyszedł na świat Leon, syn
cesarskiej pary. Dziecko zmarło jednak już w maju następnego roku.
Powszechnie związek jego rodziców uznawano za cudzołożny. Najbardziej
przeciwni cesarzowi mnisi byli skazywani na wygnanie. Konstantyn
VI już w I.792 r. przyznał z powrotem matce prawo do tytułu i tronu oraz
mianował współwładczynią. Irena jednak ani myślała odwdzięczyć
się mu za to lojalnością. Nawiązała kontakty z dawnymi stronnikami i
rozpowszechniała informacje o "bezbożnym cudzołóstwie" cesarza.
Przeciągnęła na swą stronę garnizony wojskowe i oficerów gwardii. 15.VIII.797
r. kazała oślepić Konstantyna i ogłosiła się pierwszą panującą we własnym
imieniu cesarzową w historii Bizancjum. W aktach prawnych podpisywała się
"Irena, basileus", czyli "Irena, cesarz".
Chcąc zyskać przychylność ludu i mnichów obniżyła podatki. Część elit
zachodnich, skupionych zwłaszcza wokół papieża Leona III, uznała, że tron
cesarski wakuje i w 800 r. ofiarowała godność cesarską Karolowi Wielkiemu.
Ten ostatni podjął pertraktacje małżeńskie z Ireną. Karol przez ten związek
chciał dodatkowo usankcjonować swój tytuł, a Irena zyskałaby jego poparcie
w sprawach Italii. Myślano także o ponownym zjednoczeniu obu części dawnego
Imperium Rzymskiego. Plany te pokrzyżował eunuch Aecjusz, jeden z faworytów
monarchini, który chciał osadzić na tronie swego brata Leona, piastującego
wysokie stanowiska w armii. To rozwiązanie nie odpowiadało jednak części
dostojników państwowych, którzy zawiązali spisek, na czele którego stanął
Nicefor, były minister finansów Ireny. Oburzenie także wywoływało to, że władczyni
chce zostać żoną "zachodniego barbarzyńcy". Irena
została obalona 31.X.802 r. Nowym cesarzem został Nicefor I. Na
samym początku była władczyni została umieszczona w jednym z klasztorów na
Wyspach Książęcych. Irena zmarła 09.VIII.803 r. na wygnaniu na wyspie
Lesbos. W Kościele prawosławnym Irena odbiera cześć
jako święta.
Źródła:
1. Mirosław J. Leszka, Synobójczyni i święta, "Mówią wieki" nr 9/2002,
2. Andrzej Donimirski, Niezwykłe kobiety w legendzie i historii, Kraków 1995,
3. Aleksander Krawczuk, Poczet cesarzy bizantyńskich, Warszawa 1996,
4. red. Małgorzata Hertmanowicz-Brzoza, Kamil Stepan, Słownik władców świata, Kraków 2005.