WŁADCZYNIE 1300

Ryksa Elżbieta

Urodziła się 01.IX.1288 r. w Poznaniu. Była jedynym dzieckiem króla Polski Przemysła II Wielkopolskiego i Ryksy Szwedzkiej, córki króla Szwecji Waldemara (I) Birgerssona. Matka Reiczki (bo tak nazywano królewnę) zmarła między 1289 a 1292 r. W 1291 r. dziewczynka została zaręczona z synem margrabiego brandenburskiego Albrechta III, Ottonem.

W trakcie dzieciństwa opiekowała się nią jej stryjenka Anna, ksieni klasztoru cysterek w Owińskach. Anna była starszą siostrą Przemysła II. To zapewne tam dziewczynka dowiedziała się o śmierci ojca. Przemysł II został zamordowany w Rogoźnie 08.II.1296 r. przez margrabiów brandenburskich z linii joanickiej dynastii askańskiej. Ten mord zupełnie zmienił sytuację geopolityczną w tej części Europy i wywarł wpływ na dalsze losy Ryksy. Musiała opuścić ciotkę i znalazła się pod opieką swej macochy, królowej Małgorzaty Brandenburskiej, ostatniej żony ojca. Monarchini pochodziła ze sprzymierzonej z jej zmarłym mężem linii ottońskiej margrabiów brandenburskich. Dla Ryksy była nie tylko macochą, ale i przyszłą szwagierką - jej bratem był narzeczony małej królewny. Małgorzata miała zapisaną oprawę wdowią w Wielkopolsce, ale z nieznanych przyczyn zdecydowała się opuścić Polskę i wróciła do Brandenburgii zabierając ze sobą pasierbicę. Nie doszło do planowanego małżeństwa z Ottonem, który zmarł 11.III.1298 lub 1299 r.

Reiczka była znakomitą partią dla kandydatów do polskiego tronu. Była przecież córką ostatniego Piasta z linii wielkopolskiej. Na kandydata na narzeczonego nie musiała długo czekać. Zgłosił się król Czech Wacław II. Wielkopolscy możni postawili mu jeden warunek - jeśli chce być polskim królem musi ożenić się z Ryksą. Starszy od niej o 17 lat i świeżo owdowiały władca czeski nie zastanawiał się długo. Przed swoją koronacją na króla Polski, która miała miejsce 25.VII.1300 r. w Gnieźnie, zabrał królewnę do Pragi.

Musiał poczekać z zaślubinami, ponieważ narzeczona nie osiągnęła wtedy jeszcze odpowiedniego wieku. Do ukończenia piętnastego roku życia pieczę nad nią sprawowała księżna Gryfina, wdowa po księciu krakowskim Leszku Czarnym. 26.V.1303 r., w praskiej katedrze, Ryksa poślubiła Wacława II. Tego samego dnia koronowano ją na królową Polski i Czech. Na życzenie męża przyjęła imię Elżbieta. Jej związek z Wacławem nie trwał jednak długo. 15.VI.1305 r. przyszła na świat ich jedyna córka Agnieszka. Wacław II zmarł 21.VI.1305 r. Oprawą wdowią Elżbiety było 20000 grzywien srebra.

Następnym władcą Czech został Wacław III, pasierb Ryksy. Jego rządy nie trwały długo, ponieważ młody król odszedł z tego świata już 04.VI.1306 r. w wyniku skrytobójczego zamachu. Postać Ryksy Elżbiety ponownie znalazła się w centrum życia politycznego Europy. Królowa prawdopodobnie pełniła wtedy funkcję regentki Czech. Jej ręka była przepustką do sięgnięcia po dwie korony - czeską i polską. Nowym władcą Czech i tytularnym królem Polski został Rudolf III Habsburg, syn króla rzymskiego Albrechta I Habsburga. 16.X.1306 r. w Pradzę pojął Ryksę za żonę, aby wzmocnić swoją pozycję. Jemu także nie było dane długo panować. Zmarł 03.VII.1307 r. na czerwonkę nie zdoławszy uporać się z wewnętrzną opozycją. Po nim również Elżbieta otrzymała 20000 grzywien srebra tytułem oprawy wdowiej.

Za pieniądze po obu mężach młodziutka wdowa zdecydowała się wykupić w formie zastawu pięć miast znajdujących się w pobliżu wschodniej granicy Czech. Głównym ośrodkiem był Grodziec, który na cześć Elżbiety został nazwany Grodźcem Królowej (Hradec Kralove). Zakupionych dzierżaw nie udało się objąć od razu z powodu trwającej w Czechach wojny domowej między Henrykiem Karynckim a Fryderykiem Habsburgiem, bratem Rudolfa III Habsburga. Ryksa popierała mocno swego szwagra, więc musiała uciekać z terytoriów zajętych przez Henryka. Najpierw udała się do obozu austriackiego pod Kutną Horą, a potem do Klosterneuburga w Austrii. Do Grodźca wróciła dopiero po podpisaniu porozumienia pokojowego w VIII.1308 r. Henryk Karyncki, obejmując władzę w Czechach, gwarantował Ryksie prawo do oprawy wdowiej we wschodniej części kraju. Na posiadanych przez siebie terenach propagowała rozwój kultury i sztuki. Dzięki niej m.in. powstał gotycki kościół świętego Ducha. Na jej zamówienie powstały iluminowane rękopisy. Królowa miała bogatą osobowość i utworzyła wokół siebie wspaniały dwór.

W 1310 r. królem Czech został Jan Luksemburski, który ożenił się w tym celu z Elżbietą I Przemyślidką, córką Wacława II z pierwszego małżeństwa. Jego rządy spotkały się z oporem ze strony czeskich możnowładców, których wsparła Ryksa. Jedną z przyczyn była obraza królowej, że Jan zdecydował się wywyższyć jej pasierbicę. Obie królowe nie lubiły się i rywalizowały o pozycję w państwie. Ryksa przewyższała swą rywalkę pod względem zdolności, doświadczenia politycznego i urody. Na czele opozycji stanął najwyższy marszałek, Morawianin Henryk z Lipy. Wkrótce stał się on bliskim współpracownikiem monarchini. Potem wywiązał się z tego romans. W 1315 r. Jan Luksemburski pozbawił Henryka wszystkich urzędów i uwięził go. Wpływy Ryksy Elżbiety w Czechach były tak silne, że, nie chcąc ryzykować wojny domowej, uwolnił go już w IV.1316 r.

Mimo przyjaznych gestów władcy czeskiego Ryksa prowadziła własną politykę. W 1317 r. wydała swą córkę Agnieszkę za mąż za księcia jaworskiego Henryka. Ten wprowadził swoje wojska do Grodźca Królowej w celu zapewnienia bezpieczeństwa teściowej. To działanie miało na celu uniemożliwienie Elżbiecie I Przemyślidce skłócenie między sobą panów czeskich stojących dotychczas w opozycji wobec dworu królewskiego. W 1318 r., wskutek zabiegów króla rzymskiego Ludwika Bawarskiego, podpisano ugodę w Domazlicach. Na mocy jej postanowień Henryk z Lipy wracał do łask. Odzyskał urząd najwyższego marszałka, a w 1321 r. mianowano go morawskim hetmanem ziemskim. Królowa sprzedała Janowi Luksemburskiemu swoje dobra na wschodzie Czech i w 1320 r. osiedliła się z kochankiem w Nowym Brnie. Od tej pory jej stosunki z Janem Luksemburskim były poprawne. Prawdopodobnie darzył on Piastównę sympatią i szacunkiem, co potwierdza choćby zatwierdzenia i rozszerzenia nadań Ryksy wobec klasztoru cysterek na Morawach. Król oddalił także z dworu praskiego Elżbietę I Przemyślidkę, którą oskarżył o to, że chce przejąć władzę dla siebie lub swego trzyletniego syna.

Henryk z Lipy zmarł 26.VIII.1329 r. Jego śmierć mocno wstrząsnęła Elżbietą. To wtedy zdecydowała się wstąpić do bogato uposażonego przez siebie cysterskiego klasztoru starobreńskiego "Aula Sanctae Mariae". W 1333 r. udała się wraz z córką w kilkumiesięczną pielgrzymkę po sanktuariach Nadrenii. Ryksa Elżbieta zmarła 19.X.1335 r. w klasztorze cysterek w Starym Brnie. Pochowano ją obok Henryka z Lipy. W swoim testamencie dokonała zapisów na rzecz różnych instytucji kościelnych w Czechach i Polsce (głównie w jej rodzinnym Poznaniu). W literaturze czeskiej nazywana jest "piękną Polką".

Źródła:

1. red. Stanisław Szczur, Krzysztof Ożóg, Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999.

2. Marcin Spórna, Piotr Wierzbicki, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Kraków 2003.

3. Zbigniew Satała, Poczet polskich królowych i księżnych, Kraków 1993.

4. Marek Urbański, Poczet królowych i żon władców polskich, Warszawa 2006.